Totalitarizmi dhe virtyti i gënjeshtrës
Nga: Leszek Kołakowski[1] Përktheu: Agron Shala
I
Vlefshmëria e “totalitarizmit”, si koncept, herë pas here vihet në dyshim, me arsyetimin se një model i përkryer i një shoqërie totalitare nuk ekziston askund dhe se në asnjë nga vendet që dikur përmendeshin si shembujt më të mirë të saj (Bashkimi Sovjetik, veçanërisht nën Stalinin, Kina e Maos, Gjermania e Hitlerit), nuk është arritur kurrë ideali i unitetit absolut i udhëheqjes dhe i pushtetit të pakufizuar.
Kjo nuk përbën ndonjë pengesë serioze. Pranohet gjerësisht se shumica e koncepteve që përdorim për të përshkruar fenomenet shoqërore, në shkallë të gjerë, nuk kanë ekuivalente të përsosura empirike. Nuk ka ekzistuar kurrë një shoqëri absolutisht e pastër kapitaliste, por kjo nuk na pengon të bëjmë dallimin mes një ekonomie kapitaliste dhe ekonomisë para-kapitaliste - një dallim që është tejet i dobishëm. Fakti që nuk ekziston diçka si liria totale, nuk e bën dallimin mes regjimeve të lira dhe atyre despotike më pak të bindës apo të kuptueshëm. Madje, shembujt më të mirë të shoqërive totalitare mund të thuhet se iu afruan më shumë idealit të tyre konceptual sesa çfarëdo shoqërie kapitaliste në përshkrimin e saj të përkryer abstrakt. (Ndër argumentet që pretendojnë të hedhin poshtë konceptin e “totalitarizmit”, më absurdja është ajo që thotë se, për shembull, Bashkimi Sovjetik është në fakt një sistem “pluralist”, pasi në sistemin e tij ka gjithmonë klika apo grupe të caktuara që garojnë për pushtet dhe ndikim. Nëse kjo është shenjë pluralizmi, atëherë koncepti bëhet i pavlefshëm dhe pa kuptim, pasi të gjitha regjimet politike gjatë historisë kanë qenë “pluraliste” në këtë kuptim.)
Nuk ka asnjë shkak të vetëm të cilit mund t’i ngarkojmë përgjegjësinë për lindjen e një sistemi që përpiqet t’i japë shtetit pushtet të plotë mbi të gjitha sferat e jetës njerëzore, të shkatërrojë plotësisht shoqërinë civile dhe të zgjerojë pronësinë shtetërore mbi çdo gjë dhe mbi çdo njeri. Sigurisht, pushteti është kërkuar gjithmonë nga njerëzit si një vlerë në vetvete, dhe jo vetëm si mjet për të fituar pasuri apo përfitime të tjera; megjithatë, kjo nuk do të thotë se fenomeni i totalitarizmit mund të shpjegohet thjesht me etjen për një dominim të rrënjosur në natyrën njerëzore. Ambicia për pushtet dhe lufta për të është thuajse universale, ndërsa nxitja e brendshme drejt totalitarizmit nuk është. Shumica e regjimeve despotike, që njohim në histori, nuk kanë qenë totalitare; ato nuk kishin prirje të natyrshme për të rregulluar të gjitha fushat e veprimtarisë njerëzore, për të shpronësuar njerëzit plotësisht - fizikisht dhe mendërisht - dhe për t’i kthyer ata në pronë të shtetit. Pavarësisht nëse termi përdoret siç duhet për të përshkruar disa epoka historike në Kinën e lashtë, në Rusinë cariste, apo në shoqëri dhe grupe të caktuara teokratike e fetare, ose në disa bashkësi primitive, totalitarizmi modern është i pandashëm nga historia e ideve dhe lëvizjeve socialiste. Kjo nuk do të thotë se të gjitha format e socializmit janë totalitare, sipas përkufizimit. Versionet evropiane të totalitarizmit - bolshevizmi rus, nazizmi gjerman, fashizmi italian - ishin degë të bastarduara të traditës socialiste; megjithatë, te bijtë bastardë ruhet edhe ngjashmëria me prindërit, dhe kjo mund të dallohet në mënyrë të pagabueshme.
Ideja socialiste lindi në fillim të shekullit XIX, si përgjigje morale e disa intelektualëve ndaj mjerimit shoqëror të shkaktuar nga industrializimi - mjerimi dhe dëshpërimi i jetës së klasës punëtore e shënuar nga kriza, papunësia, pabarazitë e theksuara, ndërsa lakmia udhëhiqte motivet njerëzore duke shpërbërë bashkësitë tradicionale. Në shumë aspekte, këto karakteristika të shoqërive pas-revolucionare përputheshin qartazi me kritikat që vinin nga romantizmi reaksionar dhe nga ideologjitë nacionaliste që po lindnin. Socializmi, në thelb, përkonte me “drejtësinë shoqërore”, edhe pse nuk ka pasur kurrë një pajtim rreth kuptimit të këtij termi të paqartë. Të gjitha versionet e socializmit përfshinin një besim në kontrollin shoqëror të prodhimit dhe shpërndarjes së mallrave materiale (jo domosdo heqjen e pronës private ose një ekonomi të kontrolluar nga shteti). Të gjitha ato parashikonin se ky kontroll shoqëror do të siguronte mirëqenien e përgjithshme, do të parandalonte shpërdorimin, do të rriste efikasitetin dhe do të zhdukte “të ardhurat e pa merituara” (një tjetër koncept për të cilin nuk ka pasur kurrë një përkufizim të kënaqshëm). Shumica prej tyre nuk ishin totalitare në mënyrë të qartë apo të qëllimshme, dhe disa theksonin fuqimisht vlerën e lirisë kulturore.
Megjithatë, në ato versione të socializmit që mbështeteshin në fuqinë e shtetit për të arritur një ekonomi të drejtë dhe efikase, mund të gjejmë shenja të një filozofie totalitare - të paktën në retrospektivë. Marksizmi vazhdimisht u sulmua gjatë shekullit XIX, veçanërisht prej autorëve anarkistë, si një program për tirani të patrazuar shtetërore. Zhvillimet historike e vërtetuan plotësisht këtë vlerësim. Megjithatë, në mënyrë paradoksale, natyra despotike e socializmit marksist u kufizua deri-diku nga ai përbërës i doktrinës që ishte i theksuar në versionin e saj të vonë të shekullit XIX, dhe që në fund u diskreditua plotësisht (me të drejtë) si një mendim supersticioz i dëshiruar: ideja e determinizmit historik, disa nga elementët e të cilit Marksi i kishte marrë nga Hegeli dhe nga sen-simonianët. Për marksistët e Internacionales së Dytë, besimi determinist vepronte, nga njëra anë, si burim i vetëbesimit ideologjik dhe, nga ana tjetër, si paralajmërim se historia nuk mund të shkelet. Kjo përbënte një bazë të natyrshme për një koncept evolucionar të socializmit dhe luajti këtë rol në ortodoksinë “centriste” të socialdemokracisë. Kriza e idesë socialiste, e cila u bë e dukshme që në fillim të shekullit XX, u shpreh, ndër të tjera, në pretendimin (jo krejt të pabazë) se, nëse socialistët do të mbështeteshin në “ligje historike” dhe do të prisnin që “pjekuria ekonomike” e kapitalizmit të lindte revolucionin, atëherë mund t’ua jepnin lamtumirën çdo shprese socialiste. Kishte nga ata për të cilët vullneti revolucionar dhe mundësia politike për të kapur pushtetin ishin të vetmet gjëra që kishte rëndësi, dhe ata prodhuan dy versione totalitare të socializmit: fashizmin dhe bolshevizmin (Domenic Settembrini e thekson bindshëm ngjashmërinë thelbësore të qasjes ideologjike të Leninit dhe Mussolinit).
Në të dy format e socializmit totalitar - nacionalist dhe internacionalist - kontrolli shoqëror i prodhimit për të mirën e përbashkët theksohej si thelbësor. Modeli i zhvilluar në Bashkimin Sovjetik, në Kinë dhe në vendet e tjera komuniste rezultoi të ishte më i qëndrueshëm dhe më elastik sesa variantet fashiste apo naziste. Ai realizoi nacionalizimin total të mjeteve të prodhimit, shpërndarjes dhe informacionit, duke pretenduar se kishte krijuar kështu themelet e të Pamundurës së Madhe - planifikimit gjithëpërfshirës universal. Në të vërtetë, është e qartë se një sistem i qëndrueshëm totalitar kërkon kontroll të plotë shtetëror mbi aktivitetin ekonomik; për pasojë, ai është i përfytyrueshëm vetëm brenda një regjimi socialist. Fashizmi dhe nazizmi nuk synuan nacionalizimin e përgjithshëm (pushteti i tyre ishte relativisht i shkurtër; Bashkimi Sovjetik priti dymbëdhjetë vjet për të përfshirë edhe prodhimin bujqësor dhe vetë fshatarët në pronësinë shtetërore). Në këtë aspekt, ato ishin më pak totalitare, për aq sa lanë segmente të shoqërisë më pak të varura, në aspektin ekonomik, nga fuqia shtetërore. Megjithatë, kjo nuk do të thotë aspak se ishin më “të mira” në kuptimin njerëzor; në shumë drejtime, nazizmi ishte më barbar se bolshevizmi
Në të dy rastet, ideologjia mbizotëruese theksonte idenë e drejtësisë shoqërore dhe shpallte se disa pjesë të zgjedhura të njerëzimit (një racë apo komb superior, një klasë progresive apo një parti pararojë) kishin të drejtë të natyrshme për të vendosur sundim të pakufizuar nëpërmjet fatit historik. Dhe, në të dyja rastet, kapja e pushtetit u realizua nën sloganet që bënin thirrje dhe nxisnin zilinë si forcë shtytëse revolucionare. Ashtu si në shumë (por, jo në të gjitha) lëvizje revolucionare, ajo që në termat doktrinarë quhej drejtësi në aspektin psikologjik dhe praktik ishte pragmatizëm i zilisë. Qëllimi i menjëhershëm ishte shkatërrimi i elitave ekzistuese - qofshin ato aristokratike apo meritokratike, plutokratike apo intelektuale - dhe zëvendësimi i tyre me një klasë honxhobonxho politike. Është e tepërt të thuhet se elementët ideologjikë egalitarë, për aq sa kishin ndonjë rol, nuk mund të mbijetonin gjatë pas kapjes së pushtetit.
II
Nuk ka nevojë të vërtetohet se asnjë shoqëri moderne nuk mund të funksionojë pa një parim legjitimiteti dhe se, në një shoqëri totalitare, ky legjitimitet mund të jetë vetëm ideologjik. Pushteti total dhe ideologjia totale përqafojnë njëri-tjetrin. Ideologjia është totale në një kuptim shumë më të fortë - të paktën në pretendimet e saj - sesa çfarëdo feje që ka ekzistuar ndonjëherë. Ajo jo vetëm që ka pretendime gjithëpërfshirëse, jo vetëm që supozohet të jetë e pagabueshme dhe e detyrueshme; qëllimi i saj (fatmirësisht i paarritshëm) shkon përtej dominimit dhe rregullimit të jetës personale të çdo subjekti: synon ta zëvendësojë plotësisht vetë jetën personale, duke e reduktuar qenien njerëzore në kopje të sloganeve ideologjike. Me fjalë të tjera, ajo zhduk formën personale të jetës. Kjo është shumë më tepër nga çka ka predikuar ndonjëherë ndonjë fe.
Një ideologji e tillë shpjegon funksionin specifik dhe kuptimin specifik të gënjeshtrës në një shoqëri të përkryer totalitare - një funksion aq i veçantë dhe “kreativ”, sa vetë fjala “gënjeshtër” tingëllon e papërshtatshme.
Rëndësia thelbësore e gënjeshtrës në sistemin totalitar komunist është vërejtur prej kohësh nga Anton Çiliga, në librin e tij Në vendin e gënjeshtrës së madhe (botuar në vitin 1930); por duhej gjenialiteti i Orwellit për të zbuluar, për ta thënë kështu, dimensionin filozofik të çështjes.
Çfarë bëjnë punonjësit e Ministrisë të së Vërtetës, aty ku në romanin 1984 punon heroi i Orwellit? Ata shkatërrojnë plotësisht të dhënat e së kaluarës; shtypin versione të reja të gazetave dhe librave të vjetër; dhe, e dinë që versioni i “korrigjuar” do të zëvendësohet së shpejti nga një tjetër - përsëri i rishikuar. Qëllimi i tyre është të bëjnë që njerëzit të harrojnë gjithçka - faktet, fjalët, të vdekurit, emrat e vendeve. Deri në çfarë mase ata ia dalin ta fshijnë të kaluarën, kjo nuk përcaktohet plotësisht në përshkrimin e Orwellit; por, është e qartë se ata përpiqen shumë dhe arrijnë rezultate mbresëlënëse. Ideali i harresës së plotë mund të mos jetë arritur ende, por priten përparimet e mëtejshme.
Të mendojmë çfarë ndodh nëse ky ideal arrihet realisht. Njerëzit mbajnë mend vetëm çfarë u mësohet të kujtojnë sot, dhe përmbajtja e kujtesës së tyre ndryshon brenda natës, nëse është e nevojshme. Ata vërtet besojnë se diçka që ndodhi pardje dhe të cilën dje e ruajtën në kujtesë, nuk ndodhi fare, dhe se në vend të saj ndodhi diçka tjetër. Në fakt, ata nuk janë më qenie njerëzore. Ndërgjegjja është kujtesë, siç do ta kishte thënë Bergson. Qenieve të cilave kujtesa u manipulohet, u programohet dhe u kontrollohet nga jashtë, nuk janë më persona në ndonjë kuptim të dallueshëm dhe, për rrjedhojë, nuk janë më njerëz.
Kjo është ajo që regjimet totalitare përpiqen pa pushim të arrijnë. Njerëz, kujtesa e të cilëve - personale apo kolektive - është nacionalizuar, është bërë pronë shtetërore dhe plotësisht e lakueshme, tërësisht e kontrollueshme, plotësisht në mëshirën e sunduesve të tyre; njerëz që u është mohuar identiteti, janë të pafuqishëm dhe të paaftë të vënë në dyshim çfarëdo që u kërkohet të besojnë. Ata nuk do të rebelohen kurrë, nuk do të mendojnë kurrë, nuk do të krijojnë kurrë. Janë shndërruar në objekte të vdekura. Madje, është e mundshme që të jenë të lumtur dhe ta duan Vëllain e Madh - që është edhe performanca supreme e Uinston Smithit.
Ky përdorim i gënjeshtrës është interesant jo vetëm në aspektin politik, por edhe epistemologjik. Fjala është për këtë: nëse të dhënat fizike të ngjarjeve dhe kujtesa e tyre në mendjen e njeriut zhduken plotësisht, dhe si pasojë nuk ekziston më asnjë mënyrë që dikush të mund të përcaktojë se çfarë është “e vërtetë” në kuptimin e normal të fjalës, atëherë nuk mbetet gjë tjetër përveçse besimeve të imponuara në mënyrë të përgjithshme - të cilat, natyrisht, mund të anulohen sërish ditën tjetër. Nuk ka më asnjë kriter të vlefshëm të së vërtetës, përveç asaj që shpallet si e vërtetë në çastin e caktuar. Dhe, kështu, gënjeshtra bëhet realisht e vërtetë - ose, të paktën, zhduket dallimi midis të vërtetës dhe të pavërtetës në kuptimin e zakonshëm. Kjo është fitorja e madhe kognitive e totalitarizmit: nuk mund të akuzohet më për gënjeshtër, pasi ka arritur të shfuqizojë vetë idenë e së vërtetës.
Kështu, mund të dallojmë qartë ndryshimin midis gënjeshtrës së zakonshme politike dhe apoteozës së saj totalitare. Gënjeshtra është përdorur gjithmonë për qëllime politike. Por, gënjeshtrat e vogla dhe shtrembërimet e përdorura nga politikanët, qeveritë, partitë, mbretërit apo udhëheqësit, janë shumë larg nga ajo gënjeshtër që është vetë thelbi i një sistemi politik, zemra e një qytetërimi të ri. Të parat zakonisht përdoren për qëllime të veçanta - si instrument për të arritur përfitime konkrete. Gënjeshtra “normale” politike nuk e shkatërron dallimin midis të vërtetës dhe të pavërtetës. Nga historia e Kishës dimë për një numër falsifikimesh, shtrembërimesh dhe legjendash të fabrikuara për qëllime të përcaktuara mirë. Kontributi i Konstantinit ishte një falsifikim që legjitimoi pretendimet e Kishës për supremaci politike. U demaskua nga një dijetar i madh kishtar dhe më në fund u njoh për atë që ishte; e njëjta gjë ndodhi edhe me shumë legjenda të tjera të cilat historianët katolikë dhe protestantë i shqyrtuan dhe i hodhën poshtë. Kujtimi i Tre Mbretërve ishte një trillim për të mbështetur doktrinën sipas së cilës Kisha pretendonte epërsi mbi pushtetet laike. Por, Kisha nuk e ka rishkruar Ungjillin e Shën Mateut për të justifikuar këtë legjendë, dhe kushdo mund të hapë tekstin dhe të shohë se aty nuk ka asnjë shenjë që tre dijetarët të cilën vizituan Jezusin foshnjë të kenë qenë monarkë. Kjo histori mbetet e gjallë si një ngjarje e pafajshme folklorike. Nuk dihet saktësisht kush e ka futur “presjen johaneane” në tekstin e letrës së Apostullit; ishte, pa dyshim, një problem i pakëndshëm, por më në fund redaktorët katolikë të Besëlidhjes së Re e pranuan këtë ndërhyrje.
Gjatë shekujve të fundit, kulturat katolike dhe protestante kanë prodhuar një numër të madh historianësh të shquar, të cilët, larg përdorimit të mashtrimeve të “shenjta” për të zbukuruar analet e Kishës, kanë qenë pararendës në nënshtrimin e dokumenteve kishtare ndaj shqyrtimit kritik. Ata kanë prodhuar shumë vepra me vlerë të përjetshme (dhe ku janë historianët komunistë që meritojnë këtë respekt?). Kisha u pastrua nga falsifikimet dhe fitoi. Këto falsifikime, në fakt, kishin në shënjestër objektiva specifike, ndryshe nga gënjeshtra moderne totalitare që ka për qëllim përfundimtar shpronësimin e plotë mendor dhe moral të njerëzve.
Veprimi shkatërrues i makinerisë totalitare, pavarësisht nëse përdoret apo jo vetë fjala “totalitarizëm”, zakonisht mbështetet nga një lloj i veçantë filozofisë primitive shoqërore. Ajo shpall jo vetëm që e mira e përbashkët e “shoqërisë” ka përparësi ndaj interesave të individëve, por edhe se vetë ekzistenca e individëve, si persona, reduktohet në ekzistencën e tërësisë shoqërore; me fjalë të tjera, ekzistenca personale është, në një kuptim të çuditshëm, joreale. Ky është një themel i përshtatshëm për çdo ideologji të skllavërisë.
III
Sigurisht që kam folur për një shoqëri ideale totalitare,[2] për të cilat shoqëritë ekzistuese janë (ose kanë qenë) vetëm përafrime më shumë ose më pak të suksesshme. Stalinizmi i mëvonshëm (dhe marksizmi) ishte një përafrim mjaft i arsyeshëm. Triumfi i tij nuk qëndronte thjesht në faktin që pothuajse gjithçka ishte falsifikuar ose shtypur - statistikat, ngjarjet historike, ato aktuale, emrat, hartat, librat (herë pas here edhe tekstet e Leninit) - por, në atë se banorët e vendit ishin trajnuar të dinin se çfarë është politikisht “korrekte.” Në mendjet e funksionarëve, vija ndarëse midis asaj që është “korrekte” dhe asaj që është “e vërtetë”, siç e kuptojmë zakonisht këtë, duket se ishte bërë e mjegullt; duke përsëritur të njëjtat absurditete vazhdimisht, ata filluan vetë të besonin ose të besonin përgjysmë në to. Korrupsioni masiv dhe i thellë i gjuhës, përfundimisht prodhoi njerëz të paaftë për të kuptuar gënjeshtrën e tyre.
Në një masë të madhe, kjo mënyrë perceptimi duket se mbijeton, megjithëse prania e ideologjisë është pak a shumë e kufizuar në ditët e sotme. Kur udhëheqësit sovjetikë deklarojnë se ata “çliruan Afganistanin”, ose se nuk ka të burgosur politikë në Bashkimin Sovjetik, është mjaft e besueshme të mendohet se ata besojnë atë që thonë: kanë ngatërruar aftësinë gjuhësore në një shkallë të tillë saqë nuk janë më në gjendje të përdorin ndonjë fjalë tjetër përveç “çlirim” për një pushtim sovjetik, dhe nuk kanë asnjë ndjeshmëri ndaj distancës groteske mes gjuhës dhe realitetit. Në fund të fundit, duhet shumë guxim për të qenë plotësisht cinik; ata që gënjejnë veten shfaqen mes nesh shumë më shpesh se cinikët e përsosur.
Një anekdotë shumë e lehtë dhe e pafajshme. Në vitin 1950, në Leningrad vizitova Ermitazhin në shoqërinë e disa miqve polakë dhe ne kishim një udhëheqës (zëvendësdrejtor i muzeut, për aq sa mbaj mend) i cili ishte, pa dyshim, një historian kompetent arti. Në një moment të caktuar - nuk guxonte të humbte kurrë rastin për mësimdhënie ideologjike - ai na tha: “Në bodrumet tona, shokë, kemi shumë piktura të korruptuara borgjeze, të degjeneruara. E dini, të gjitha ato nga Matisse, Cézanne, Braques e të tjerë. Nuk i kemi ekspozuar kurrë në muze, por ndoshta një ditë do t’i shfaqim, që populli sovjetik të mund të shohë vetë se sa poshtë kishte rënë arti borgjez. Vërtet, shoku Stalin na mëson se nuk duhet të zbukurojmë historinë.” U ktheva sërish në Ermitazh, në vitin 1957, me miq të tjerë, në një kohë të “shkrirjes” relative, dhe i njëjti burrë na u caktua si udhërrëfyes. U shoqëruam në dhoma të mbushura me piktura moderne franceze. Udhëheqësi ynë na tha: “Këtu shihni kryeveprat e piktorëve të mëdhenj francezë - Matisse, Cézanne, Braques dhe të tjerë. Dhe,” shtoi ai (asnjë rast nuk duhet humbur), “a e dini që shtypi borgjez na akuzoi për refuzim të ekspozimit të këtyre pikturave në Ermitazh? Kjo ndodhi sepse, në një moment të caktuar, disa dhoma të muzeut po rregulloheshin dhe u mbyllën përkohësisht, dhe një gazetar borgjez ndodhej këtu pikërisht në atë moment dhe pastaj bëri këtë akuzë qesharake. Ha, ha!”
A gënjeu ai? Nuk jam i sigurt. Po t’ia kisha kujtuar deklaratën e tij të mëparshme (gjë të cilën nuk e bëra), ai do të mohonte gjithçka me një indinjatë të sinqertë, dhe ndoshta do të besonte realisht se çfarë na tha ishte “e drejtë” dhe, për pasojë, e vërtetë. E vërteta, në këtë botë, është ajo që përforcon kauzën “e drejtë.” Mekanizmi psikologjik që vepron në mendjet e trajnuara dhe të shtrembëruara në një makineri totalitare është një çështje që duhet analizuar nga profesori Festinger.
Të gënjyerit si çështje e përfitimit politik, nuk është vetvetiu një dukuri veçanërisht interesante apo që ia vlen të hetohet, për sa kohë që kemi të bëjmë me një gënjeshtër të thjeshtë dhe të pastër, të sajuar për një qëllim të veçantë. Një ministër thotë se nuk ka fjetur me një vajzë, por në fakt e ka bërë këtë; një president deklaron se nuk kishte dijeni se çfarë bënin vartësit e tij, por në të vërtetë kishte. Asgjë misterioze dhe asgjë emocionuese në këto raste; janë nënprodukte të zakonshme të jetës politike. Gënjeshtra bëhet interesante në sistemet totalitare jo për shkak të shtrirjes apo shpeshtësisë së saj, por për shkak të funksioneve që ajo merr në aspektin shoqëror, psikologjik dhe kognitiv. Për shembull, do të ishte shumë sipërfaqësore të paramendohej se gënjeshtra, siç paraqitet në shtypin sovjetik, është thjesht një zgjerim apo përforcim i gënjeshtrës normale politike. Sigurisht, nëse dikush do të donte të mblidhte gënjeshtra politike, çdo numër i gazetës Pravda (E vërteta) apo Literaturnaya Gazeta do të mjaftonte. Çdo numër është i mbushur me plot gënjeshtra, ndrydhje të fakteve dhe lëshime të tjera; dhe, në çdo rast, qëllimi është i dukshëm. Por, ato bëhen vërtet të jashtëzakonshme kur shihen si pjesë e makinerisë madhore të edukimit të projektuar për të krijuar Qytetërimin e Ri.
Aspekti kognitiv i kësaj makinerie qëndron në faktin se ajo zhduk vetë dallimin midis së vërtetës dhe “saktësisë” politike. Funksioni i saj psikologjik është i rëndësishëm sepse, përmes trajnimit të njerëzve në këtë konfuzion, dhe duke i injektuar me bindjen se asgjë nuk është e vërtetë në vetvete dhe se gjithçka mund të bëhet e vërtetë me një dekret autoriteti, ajo prodhon një njeri të ri “socialist” - pa vullnet dhe pa rezistencë morale, i zhveshur nga identiteti shoqëror dhe historik. Arti i harresës së historisë është vendimtar: njerëzit duhet të mësojnë se e kaluara mund të ndryshohet brenda natës - nga një e vërtetë në një tjetër. Në këtë mënyrë, ata shkëputen nga burimet e forcës që mund t’u shërbenin për të ndërtuar dhe pohuar identitetin e tyre, duke u mbështetur tek e kaluara e tyre kolektive. Çështja nuk është se nuk ka mësimdhënie të historisë (ndonëse duket se në Kinën e Maos nuk kishte thuajse fare; nuk kishte libra përveç veprave të Maos dhe manualeve teknike), por se njerëzit e dinë se ajo që mësojnë sot është njëkohësisht “objektivisht” e vërtetë dhe e vërtetë vetëm për sot, dhe se sundimtarët janë zota të së kaluarës. Nëse ata mësohen me këtë, bëhen njerëz pa ndërgjegje historike, pra pa aftësi për të përkufizuar veten përveçse në lidhje me shtetin; janë jo-persona, perduta gente.
Sidoqoftë, ky sterilizim mendor dhe moral i shoqërisë, është i mbushur me rreziqe. Ai funksionon për aq kohë sa regjimit totalitar i mjafton bindja normale pasive. Por, në rast krizash, kur kërkohen motivime personale, makineria dështon. Stalinizmi u përball me një krizë të tillë gjatë luftës me Gjermaninë, kur mënyra e vetme për të mobilizuar masën e rusëve për mbrojtje ishte, në thelb, të harrohej marksizëm-leninizmi dhe të përdorej simbolika historike ruse dhe ndjenjat kombëtare si armë ideologjike. Një shoqëri totalitare ideale e përbërë nga objekte të lakueshme është e fortë në kushte relativisht të qëndrueshme, por shumë e cenueshme në situata të paqëndrueshme. Kjo është një nga arsyet pse një regjim i përkryer totalitar (ose “faza më e lartë e socializmit”) nuk mund të ndërtohet kurrë.
Sado që të jetë bërë për të realizuar ambicien madhështore të totalitarizmit - pronësinë dhe kontrollin e plotë të kujtesës njerëzore - ky synim është i paarritshëm, dhe jo vetëm sepse kujtesa njerëzore është fort kryeneçe. Nuk është as për shkak se qenia njerëzore është një realitet ontologjik. Pa dyshim, ajo mund të shtypet me forcë, por gjithmonë përpiqet të rifitojë të drejtat e veta sapo t’i jepet mundësia. Edhe në kushtet më të favorshme, procesi masiv i falsifikimit nuk mund të përfundojë plotësisht: kërkon një numër të madh falsifikuesish, të cilët domosdo duhet të kuptojnë dallimin midis së vërtetës dhe së rremes (shembulli më i thjeshtë do të ishte një oficer në zyrën ushtarake të hartave, i cili duhet të ketë harta të pafalsifikuara për të krijuar harta të falsifikuara). Fuqia e fjalëve mbi realitetin nuk mund të jetë e pakufizuar, pasi, për fat të mirë, realiteti vendos kushtet e veta të pandryshueshme. Sundimtarët e vendeve totalitare duan, sigurisht, të informohen në mënyrë të saktë, por vazhdimisht bien pre, në mënyrë të pashmangshme, e gënjeshtrave të tyre dhe vuajnë disfata të papritura. Të ngatërruar në një kurth të krijuar nga vetë ata, ata përpiqen të arrijnë kompromise të vështira mes nevojës për të ditur të vërtetën për veten e tyre dhe funksionimit pothuajse automatik të një sistemi që prodhon gënjeshtra për të gjithë - përfshirë vetë prodhuesit.
Me pak fjalë: Meqenëse totalitarizmi nënkupton kontrollin e plotë të shtetit mbi të gjitha fushat e jetës dhe pushtetin e pakufizuar të një ideologjie artificiale shtetërore mbi mendjet, ai mund të arrijë përsosmërinë vetëm nëse arrin të eliminojë rezistencën e realitetit natyror dhe mendor, pra, të anulojë vetë realitetin. Kështu, kur flasim për regjime totalitare, nuk kemi parasysh sisteme të përsosura, por ato që drejtohen nga një përpjekje e pandalshme për ta arritur këtë përsosmëri, për të përthithur të gjitha kanalet e komunikimit njerëzor dhe për të shkatërruar të gjitha format e jetës shoqërore që lindin spontanisht.
Në këtë kuptim, të gjitha regjimet e tipit sovjetik kanë qenë totalitare, por kanë ndryshuar në shkallën e realizimit të kësaj ambicieje - në distancën që ndan kushtet reale nga ideali i paarritshëm.
Mund të thuhet me të drejtë, së pari, se në vendet komuniste të Evropës Qendrore dhe Lindore, distanca ka qenë gjithmonë më e madhe sesa në metropolin sovjetik; totalitarizmi nuk e ka arritur kurrë shkallën e efikasitetit sovjetik; dhe, së dyti, se në vetë Bashkimin Sovjetik kemi vërejtur një rritje të kësaj distance, një lëvizje prapa nga përsosmëria totalitare. Megjithatë, nuk mund të pretendojmë se e dimë saktësisht kuptimin e këtij procesi, apo të parashikojmë rrjedhën e tij të ardhshme.
Lëvizja regresive, e ngadaltë por reale e sovjetizmit, nuk ka të bëjë as me mungesën e vullnetit totalitar brenda sistemit dhe klasës sunduese, e as me “demokratizimin” e regjimit. Ajo përbëhet nga disa lëshime të dhëna me ngurrim, ose më saktë, të nxjerra me zor përballë një realiteti të papërballueshëm. (E pabesueshme, por e vërtetë: ideologët sovjetikë në fillim të viteve pesëdhjetë arritën të pengojnë zhvillimin e teknologjisë ushtarake përmes sulmeve të tyre obskurantiste ndaj “kibernetikës.”) Për arsye të dukshme, shtetet totalitare - për fatin e mirë të njerëzimit dhe për fatin e keq të atyre brezave që kalojnë jetën e tyre në këtë errësirë - janë pashmangshmërisht dhe në mënyrë të pariparueshme të paefektshme në menaxhimin ekonomik. Të gjitha reformat ekonomike në vendet komuniste, për aq sa kanë dhënë ndonjë rezultat, kanë ndjekur të njëjtin drejtim: çlirimi i pjesshëm i mekanizmave të tregut, me fjalë të tjera, rivendosja e pjesshme e “kapitalizmit.” Gjithëfuqishmëria e ideologjisë ka rezultuar fatale në shumë fusha që kanë qenë nën sundimin e saj, dhe për këtë arsye pushteti i saj është dashur të kufizohet. Kriza e legjitimitetit është e dukshme, ashtu si edhe përpjekja e dëshpëruar për të rindërtuar një bazë të re ideologjike. Si pasojë, ideologjia shtetërore po bëhet gjithnjë e më e paqartë, e pakuptimtë dhe e pakapshme.
Kjo nuk nënkupton se mund të presim ndonjë korrozion të ngadaltë i cili, hap pas hapi, do të çojë drejt një mutacioni të mrekullueshëm dhe do ta shndërrojë shoqërinë totalitare në një shoqëri “të hapur.” Të paktën, asnjë analogji historike nuk është e dobishme për të bërë një parashikim të tillë. Për sa kohë që shtysa e brendshme totalitare, e përkrahur nga interesat e fuqishme të klasave të privilegjuara vepron në territoret e sovjetizuara, ka pak shpresa për një përparim i cili, një ditë, në mënyrë të padukshme do të kalojë vijën ndarëse mes despotizmit dhe demokracisë. Shembujt e Spanjës dhe Portugalisë nuk janë të dobishëm, si për shkak të mjedisit të ndryshëm ndërkombëtar në momentin e tranzicionit të tyre, ashtu edhe sepse ato nuk kanë qenë kurrë afër përsosmërisë totalitare. Le t’i japim pak liri imagjinatës dhe të përfytyrojmë një ditë kur sistemi politik sovjetik do të ngjante pak a shumë me atë të Spanjës gjatë dhjetë vjetëve të fundit të regjimit të Frankos. Kjo do të përshëndetej nga opinioni liberal dhe i ndritur perëndimor si triumfi më i madh i demokracisë që nga koha e Perikliut - dhe do të shërbente për të dëshmuar epërsinë e pafund të “demokracisë socialiste” mbi rendin borgjez.
Megjithatë, një kolaps relativisht jo i dhunshëm i totalitarizmit është i përfytyrueshëm, dhe shpresa e brishtë për një zhvillim të tillë është mbështetur më fuqishëm, deri tani, nga shembulli i Polonisë në vitet 1980-‘81. Ndër vendet nën varësinë sovjetike, Polonia ka qenë e njohur se është më pak e qëndrueshme sesa të tjerat në përparimin totalitar, pavarësisht të gjitha monstruoziteteve të stalinizmit. Përshtypja ime e fortë është se, në vitet e para të pasluftës, komunistët e përkushtuar (të cilët ende ekzistonin, ndryshe nga vitet gjashtëdhjetë dhe më vonë) ishin më pak të korruptuar mendërisht, por më cinikë se në vendet e tjera - jo cinikë në kuptimin që nuk besonin në idenë komuniste, por në kuptimin që kishin pak “ndërgjegje të rreme.” Ata e dinin se ajo që partia përpiqej t’u përcillte “masave” ishte një gënjeshtër e pastër, dhe e miratonin atë për hir të bekimeve të ardhshme të komunitetit socialist.
Nga ana tjetër, pavarësisht të gjitha përpjekjeve të sunduesve, pavarësisht barrës dërrmuese të gënjeshtrës së organizuar, vazhdimësia kulturore e Polonisë nuk është ndërprerë. Gjatë gjithë dekadave të pasluftës, çdo lehtësim i kushteve politike - çfarëdo qofshin aksidentet historike që sillnin këtë - shtynte menjëherë në sipërfaqe identitetin e shtypur historik dhe shfaqte hapur papajtueshmërinë dhe mospërputhjen e thellë të komunizmit me modelet tradicionale, kombëtare, fetare dhe politike. Librat historikë, qofshin të shtypur në Poloni apo të kontrabanduar nga jashtë, nëse nuk ishin të kontaminuar nga gënjeshtra zyrtare, kanë gëzuar gjithmonë një popullaritet të jashtëzakonshëm jo vetëm në mesin e inteligjencies, por - veçanërisht në vitet e fundit - edhe ndër punëtorët dhe të rinjtë.
Muajt e “Solidaritetit” dukeshin sikur kishin hapur një rrugë të re, të paeksploruar, nëpërmjet së cilës një sistem totalitar joefikas dhe i ngathët mund të shtyhej, në mënyrë të përfytyrueshme, drejt një forme hibride që do të përfshinte elemente të vërteta të pluralizmit.
Diktatura ushtarake shtypi përkohësisht formën organizative të këtij lëvizjeje, por nuk arriti të shkatërronte shpresën. Në të vërtetë, vetë fakti që tirania komuniste nuk përpiqet më as ta mbrojë parimin e legjitimitetit të saj, dhe se është detyruar të shfaqet pa maskë ideologjike, si një dhunë e zhveshur, është një simptomë spektakolare e kalbjes së një sistemi të pushtetit totalitar. /Telegrafi/
______________
